UWAGA! Poniższe informacje są szkicowe i nie wystarczają do samodzielnego wychodzenia na naturalny lód!
Nie wystarczy znać teorię, potrzeba przede wszystkim wiele praktyki pod okiem doświadczonych lodołazów. Na lód wychodź zawsze z bardziej doświadczonymi. Pamiętaj, że wychodzenie na lód bez dobrej znajomości fizyki lodu i wiedzy o konkretnym akwenie jest niebezpieczne! Musisz być odpowiednio wyekwipowany oraz posiadać praktyczne umiejętności autoratownicze!
Zajżyj również do działów BEZPIECZEŃSTWO i SPRZĘT.
1. Czytanie lodu
Wstęp
Czytanie lodu jest sztuką, której trzeba uczyć się przez lata. Można wiele dowiedzieć się z literatury, ale najważniejsza jest praktyka. Najwięcej możesz się nauczyć poprzez własne doświadczenie, rozmowy z doświadczonymi łyżwiarzami i lodołazami, a także obserwując ich zachowanie na lodzie. Dobrze jest, gdy masz możliwość odbywania wycieczek pod okiem bardziej doświadczonych, szczególnie na początku Twojej przygody z naturalnym lodem. Najlepiej jeśli weźmiesz udziału w kursie uczącym czytania lodu i zachowania na lodzie.
Różnorodność lodu
Lód na naturalnych zbiornikach wodnych jest bardzo różnorodny i ulega ciągłym przemianom. W ramach jednego akwenu, w różnych jego częściach występuje duże zróżnicowanie jakości i grubości pokrywy lodowej z powodu odmiennych warunków. Woda nie zamarza we wszystkich miejscach równomiernie (w niektórych miejscach bardzo rzadko, lub nigdy!), ponieważ jej temperatura jest uzależniona od ukształtowania linii brzegowej, dna, przemieszanie warstw wody o różnych temperaturach, czynników atmosferycznych i innych. W ciągu całego sezonu zimowego lód „pracuje” pod wpływem zmian temperatury, i wielu innych czynników atmosferycznych, powodujących niejednolitą strukturę od samego początku zamarzania i zmieniających ją przez cały okres zimowy. Dlatego należy zachować szczególną ostrożność podczas jazdy po naturalnym lodzie, obserwować jego wygląd, śledzić wszystkie widoczne zmiany tafli. Dodatkowo należy obserwować otoczenie i unikać miejsc potencjalnie niebezpiecznych. Gdy tylko widzisz zmianę charakteru lodu, zawsze sprawdź piką jego wytrzymałość. Jeśli nie jesteś pewien wytrzymałości lodu omiń to miejsce – nie podejmuj ryzyka!
Czynniki mające wpływ na powstawanie lodu i jego przemiany
Lód przyrasta począwszy od brzegów, tak też zazwyczaj się topi. Dlatego w początkowym okresie lód na środku jeziora może być cieńszy i mniej wytrzymały. Mogą jednak występować pewne różnice w zależności od wielkości i charakteru zbiornika oraz lokalnych warunków.
Wytrzymałość lodu jest zależna nie tylko od jego grubości, ale w dużej mierze od jego struktury. Dlatego tak ważne są warunki towarzyszące powstawaniu pokrywy lodowej. Przykładowo gdy występuje wiatr, tworzy się lód mniej wytrzymały, jeśli woda jest spokojna, lód ma większą wytrzymałość. Wiatr jest jednym z czynników mających wpływ na napowietrzenie zamarzającej wody: lód zawierający więcej pęcherzyków powietrza jest mniej wytrzymały. Czynniki takie jak mgła, czy opady śniegu podczas zamarzania mają wpływ na wielkość powstających kryształów lodowych, co z kolei przekłada się na właściwości fizyczne tafli. Generalnie lód o mniejszych kryształach, powstały pod wpływem śniegu lub mgły ma mniejszą wytrzymałość, łatwiej się topi oraz szybciej podlega procesowi szpilkowania. Z kolei lód powstały na wodzie płynącej jest znacznie słabszy niż lód na wodzie stojącej. Również z powodu struktury wewnętrznej lód słodkowodny jest wytrzymalszy niż lód powstały na wodzie słonej.
Czynniki mające wpływ na taflę lodową:
Śnieg (1) pokrywający lód stanowi izolację, znacznie ograniczając przyrost pokrywy lodowej. Dodatkowo ulega przemianom topiąc się i zamarzając naprzemiennie. Śnieg, który topi się a następnie zamarza tworzy śniegolód na warstwie lodu pierwotnego, posiadający małą wytrzymałość. Zaspy śnieżne tworzą dobrą izolację, powodując, że lód pod nimi nie przyrasta, jak w miejscach gdzie nie ma śniegu. Nieraz się zdarza, że właśnie zaspy śniegowe mogą być początkiem tworzenia oparzeliska. Gdy lód jest pokryty śniegiem znacznie trudniej jest go „czytać” tj. dostrzec zmiany jego charakteru, a więc i miejsca gdzie pokrywa lodowa jest cienka i nie wystarczająco wytrzymała. Dlatego po lodzie pokrytym śniegiem nie powinni jeździć mniej doświadczeni łyżwiarze. Na lodzie pokrytym śniegiem zwracaj uwagę na wszystkie miejsca o innym kolorze lub tam gdzie są nierówności – oznacza to, że lód pod śniegiem ma inną strukturę.
Cienka warstwa wody (5) na tafli wygładza ją i powoduje, że jego powierzchnia staje się twardsza (potrzeba dobrze naostrzonych łyżew). Woda na lodzie może się pojawić w wyniku deszczu lub stopienia powierzchownej warstwy lodu. Deszcz występujący po opadach śniegu, nieraz zmywa i topi śnieg, co z perspektywy łyżwiarzy jest najlepsze w takich sytuacjach. Jednakże warstwa wody na tafli znacznie utrudnia czytanie lodu, dostrzeżenie miejsc niebezpiecznych: oparzelisk, studni wiatrowych (7), jak również otwartej wody. Woda pozostająca na lodzie spływa pod lód przez istniejące otwory lub tworząc nowe oraz powodując ich powiększanie, czasem nawet do znacznych rozmiarów (patrz: otwory odpływowe). Gdy po opadach na lodzie nie utrzymuje się woda, jest to nieomylny znak, że mamy do czynienia z lodem szpilkującym, który jest na tyle porowaty, że łatwo przepuszcza wodę. Kiedy warstwa wody na tafli zamarznie tworzy się tzw. kanapka, czyli druga, cienka warstwa lodu pod którą występuje woda – może być zdradziecka, powodując niespodziewany upadek.
Wpływ na strukturę lodu ma również temperatura: skoki temperatury powodują wspomniane już pęknięcia ciśnieniowe (6). Natomiast wysokie temperatury zmieniają powierzchnię lodu, przytapiając jego wierzchnią warstwę lub śnieg. Woda, która pojawi się na tafli szuka miejsc przez które może spłynąć pod lód, jak pisałem w akapicie powyżej (5). Najszybciej odmarzają miejsca gdzie lód jest cieńszy, lub uległ wcześniejszym uszkodzeniom. Im bliżej wiosny tym słońce ma większy wpływ na zmianę struktury lodu (2). W ciągu dnia lód odmarza, natomiast w nocy powtórnie zamarza, stopniowo przekształcając się w tzw. lód szpilkujący.
Niebagatelny wpływ na przekształcenia pokrywy lodowej ma również wiatr (7), który w połączeniu z wyżej wymienionymi ma wpływ między innymi na nierównomierne zamarzanie tafli lub miejscowe odmarzanie lodu (studnie wiatrowe), spiętrzanie kry lodowej, łamanie tafli, wyżłobienia w powierzchni tafli itp.
Podstawowe rodzaje lodu
Czarny lód lub tzw. Kryształ to popularna nazwa przejrzystego, najbardziej wytrzymałego rodzaju lodu, czyli pierwszej pokrywy lodowej, zanim ulegnie ona przemianom. Można przyjąć w dużej mierze generalizując, że czarny lód jest dwa razy wytrzymalszy od lodu szarego. Czarny lód może powstać również w późniejszym okresie zimy na zbiornikach wcześniej niezamarzniętych, a także przetrwać większość zimy we względnie mało zmienionej formie.
Lód szary, to lód który zazwyczaj występuje w późniejszym okresie zimy. 
Powstaje on na powierzchni zmienionego lodu czarnego pod wpływem działania różnych warunków atmosferycznych (naprzemiennie wysokie i niskie temperatury, wiatr, śnieg, deszcz itd.). Szary lód jest znacznie mniej wytrzymały od lodu czarnego i jego pokrywa jest też mniej przewidywalna, ponieważ ulegał różnym przemianom (j.w.). Zazwyczaj zawiera sporo bąbelków powietrza, które również powodują osłabienie tafli. Nazywany jest też czasem śniegolodem lub lodem białym. Czasem może on na głównej pokrywie tworzyć drugą cienką warstwę pod którą znajduje się chlapa pośniegowa lub woda. Mamy wtedy do czynienia ze wspomnianą już tzw. kanapką – zjawiskiem niebezpiecznym dla łyżwiarzy i żeglarzy lodowych.
źródło zdjęcia: http://lakeice.squarespace.com/thawed-ice
Miejsca niebezpieczne
Jak wspomniałem miejsca niebezpieczne występują tam gdzie są prądy wodne, ruchy warstw wodnych, miejscowe ogrzanie wody lub inne czynniki działające na lód w dłuższym okresie czasu. Te miejsca to:
– cyple
– płycizny
– przesmyki/cieśniny
– ujścia (wpływy i wypływy) kanałów/strumieni/rzek
– trzcinowiska
– okolice mostów, pomostów
– oparzeliska
– studnie wiatrowe
– pęknięcia ciśnieniowe
– otwory odpływowe.
Zamieszczony obok rysunek obrazuje rozmieszczenie omawianych miejsc. W tym miejscu bardziej szczegółowo opiszę oparzeliska, studnie wiatrowe, pęknięcia ciśnieniowe oraz otwory odpływowe.
Oparzeliska to w zasadzie odrębne zagadnienie na które każdy lodołaz i łyżwiarz musi zwrócić szczególną uwagę. Te miejsca są jednymi z najbardziej niebezpiecznych. Termin ten jest dość ogólny i odnosi się do różnego typu miejsc, które albo nie zamarzają wcale, zamarzają później niż całość tafli, lub wtórnie odmarzają, (nieraz tafla może być pocieniona, z wierzchu mając niezmieniony wygląd) często w tych samych miejscach co roku. Generalnie ich powstawanie jest związane z konwekcją wody (ruchem warstw wodnych). Mogą pojawić się pod wpływem naturalnych ruchów wody w danym miejscu ( np. wydzielanie gazów z dna), topnienia śniegu, działalności wiatru (często to dość złożony proces). Mogą też być wynikiem działalności człowieka, tworząc się w okolicy takich miejsc jak ujścia rur, ścieki itp. Oparzeliska nieraz są sporych rozmiarów, lub powiększają się z czasem. Zazwyczaj proces ich tworzenia/rozrostu postępuje, a nie cofa się, z powodu ciągłego działania czynnika (konwekcji wody). Gdy jednak zamarzną powtórnie, lód w tych miejscach może być znacznie cieńszy – zawsze sprawdzaj piką grubość lodu gdy zauważysz jakąś zmianę. Zazwyczaj granica między lodem powstałym w różnym czasie jest łatwo rozpoznawalna, jednak jak wspominałem – nie zawsze. Oparzeliska przysypane śniegiem są bardzo często w ogóle niezauważalne. Na zdjęciu oparzelisko powstałe w miejscu ujścia ścieków. Kolejnym ważnym zjawiskiem są tzw. studnie wiatrowe. Termin ten jest zaczerpnięty z j. szwedzkiego (vindbrunn). Z powodu braku pierwotnej nazwy w j. polskim wielu lodołazów używa własnych określeń na to zjawisko, dlatego można się spotkać z bardzo odmiennymi terminami je określającymi. Geneza studni wiatrowych jest inna niż oparzelisk, jednak mogą być one równie, lub nawet bardziej niebezpieczne. Studnie wiatrowe powstają najczęściej na dużych zbiornikach wodnych, w miejscach gdzie woda jest głęboka. Ich powstawanie jest związana bezpośrednio z wiatrem. Pojawiają się szczególnie często gdy pierwszy lód tworzy się szybko przy mocnych mrozach, a cała tafla wody nie jest równomiernie wychłodzona. Mocny wiatr podczas pierwszego większego mrozu powoduje nierównomierne zamarzanie, przez co struktura lodu staje się bardzo zróżnicowana. Niektóre miejsca zamarzają z opóźnieniem: od kilku godzin, nawet do kilku tygodni. Gdy lód pojawi się wreszcie i w tych miejscach, jest znacznie cieńszy. Zazwyczaj granica studni wiatrowych jest dobrze widoczna, jednak zdarza się, że trudniej ją rozpoznać. Studnie wiatrowe mają zazwyczaj owalny kształt i średnicę od kilkudziesięciu centymetrów do kilkudziesięciu metrów, a czasem nawet kilkuset metrów. Często występują w grupach. Gdy zamarzną i przysypie je śnieg są praktycznie nie do rozpoznania, wtedy są szczególnie groźne. Na zdjęciu dobrze widoczna granica między lodem powstałym w różnym czasie.
Osobno trzeba zwrócić uwagę na pęknięcia ciśnieniowe, które choć zazwyczaj dobrze widoczne, mogą być miejscem potencjalnie niebezpiecznym. Miejsca te powstają na skutek działania na lód wyższej temperatury pod wpływem której lód się rozszerza. Na długich odcinkach tafla pęka i dwie jej części zaczynają nachodzić na siebie, co może się dziać nad powierzchnią lodu lub pod jego powierzchnią. Gdy dzieje się to nad powierzchnią tafli tworzą się charakterystyczne przełomy, łatwo rozpoznawalne spiętrzenia lodowe. Natomiast gdy dzieje się to pod powierzchnią, tworzy się szczelina, która następnie zamarza, jednak lód w tym miejscu jest znacznie cieńszy, choć pozornie może się wydawać dostatecznie wytrzymały. Drugi typ pęknięcia jest znacznie bardziej niebezpieczny, bo bywa nieraz trudniejszy do zauważenia. Pęknięcie ciśnieniowe drugiego typu obrazuje fragment rysunku przy cyfrze nr 6 w akapicie o czynnikach mających wpływ na taflę lodową. Pęknięcia ciśnieniowe zwykle tworzą się między punktami na lądzie na dwóch brzegach. Często występują co roku w tych samych miejscach. Na zdjęciu typowe pęknięcie ciśnieniowe z dwoma częściami tafli nachodzącymi na siebie pod powierzchnią.
źródło zdjęcia: http://lakeice.squarespace.com/drain-holes/
Potencjalnie niebezpieczne są wszystkie miejsca gdzie lód zmienia swój charakter: wytworzył się później, lub ulegał innym przemianom niż tafla sąsiadująca z nim. Dlatego tak ważne jest śledzenie wyglądu lodu i wszelkich zmian oraz odpowiednio częste sprawdzanie lodu piką. Granice między różnymi rodzajami lodu, jak wspominałem, zazwyczaj są łatwo rozpoznawalne – np. w postaci białego obramowania i wybrzuszeń. Często lód powstały w innym czasie możemy poznać po tym, że nie jest pokryty szronem lub śniegiem, jednak nie zawsze jest to tak dobrze widoczne. Nieraz nowy, cieniutki lód w sposób niezauważalny wtapia się w starszą pokrywę. Rzadko, ale zdarza się, w pewnych sytuacjach, gdy nie ma wiatru i mocno świeci słońce, że z trudem możesz rozpoznać granicę między lodem a otwartą wodą w takich miejscach (efekt ten występuje szczególnie gdy słońce jest nisko). Również gdy lód jest pokryty śniegiem trudno zauważyć wszelkie zmiany tafli. Także kałuże lub warstwa wody na lodzie utrudniają czytanie lodu, po takim lodzie najlepiej jeździć, gdy zna się lód na danym akwenie.
Odgłosy
Lód często wydaje odgłosy gdy się po nim przemieszczamy, lub pod wpływem czynników atmosferycznych (Pęknięciom ciśnieniowym i innym przemianom często towarzyszą trzaski lub huk). Gdy się przemieszczasz po lodzie i słyszysz odgłosy, to generalizując można powiedzieć, że niskie tony oznaczają grubsza pokrywę lodową, natomiast jeśli podczas jazdy słyszysz coraz wyższe tony, może to oznaczać, że lód pod Tobą staje się coraz cieńszy.
Podsumowanie
Jak widzisz bardzo ważne jest dobre przygotowanie się do planowanej wycieczki. Powinieneś przestudiować mapę danego akwenu i przeanalizować ją pod kątem miejsc potencjalnie niebezpiecznych: sprawdzić gdzie się znajdują ujścia cieków wodnych, instalacje hydrotechniczne, jakie jest ukształtowanie brzegów, gdzie znajdują się płycizny. Najlepiej porozmawiaj też z tymi, którzy dobrze znają dany akwen – pewne zjawiska na lodzie występują regularnie, każdego sezonu w tych samych miejscach. Dobrze jest gdy znasz historię lodu na danym akwenie w konkretnym sezonie (możesz np. wypytać miejscowych). Pamiętaj o odpowiednim przygotowaniu (Patrz dział BEZPIECZEŃSTWO i SPRZĘT).
Pamiętaj! Nie wychodź na lód sam. Wychodząc na lód możesz liczyć tylko na siebie, dlatego musisz być odpowiednio wyekwipowany i posiadać niezbędną wiedzę i wcześniej przećwiczone umiejętności.
Jeśli chcesz poszerzyć swoją wiedzę teoretyczną nt. lodu, polecam strony: http://lakeice.squarespace.com i http://www.thinkice.com.
Za pomoc i cenne uwagi do artykułu dziękuję w szczególności Adamowi kursmazury.com i Grzegorzowi skanpol.com.
2. Umowna bezpieczna grubość lodu
3. Aktualne warunki lodowe:
Zalew Wiślany, Stanica Nadbrzeże, okolice Kamionka Wielkiego
http://stanicanadbrzeze.blogspot.com/
Zalew Wiślany, Stara Pasłęka, Dom Rybaka (kontakt mailowy, telefoniczny)
http://www.domrybaka.com/
Mazury, forum, aktualny na dany sezon temat „Aktualne warunki lodowe na jeziorach”
http://forum.mazury.info.pl/viewforum.php?f=49&sid=a6413089a534a4164f437857b343ef0a
Różne akweny, forum bojery.pl , dział „warunki lodowe”
http://www.bojery.pl/index.php/forum/warunki-lodowe
Znasz inne linki do informacji o aktualnych warunkach lodowych, polecasz innym jakieś kontakty? Napisz do mnie, to umieszczę informacje tutaj.
Łyżwiarstwo turystyczne 